Petnaestog oktobra 1958. godine u Institutu za nuklearne nauke „Vinča“ zabilježen je jedan od prvih nuklearnih incidenata u tadašnjoj Jugoslaviji. Četvoro mladih naučnika bilo je izloženo zračenju tokom eksperimenta na malom istraživačkom reaktoru, što je dovelo do ozbiljnih zdravstvenih posljedica, a jedan od njih, nažalost, nije preživio.
Kako je u intervjuu za list „Ekspres“ ispričao pisac Goran Milašinović, eksperiment se odvijao pod vodstvom profesora Pavla Savića, osnivača Instituta Vinča. Došlo je do curenja radijacije koje su naučnici prepoznali ne pomoću instrumenata, već po specifičnom mirisu ozona. Iako su bili izloženi svega nekoliko minuta, efekti zračenja bili su ozbiljni.
Prva transplantacija koštane srži u svijetu
Nakon incidenta, ozračeni naučnici hitno su prebačeni u Pariz, gdje su liječeni u renomiranom Institutu „Kiri“. Tamo su im izvršene prve transplantacije koštane srži u istoriji medicine, čime su otvorena vrata za dalji razvoj ove metode. Troje naučnika se uspješno oporavilo, dok je jedan, Života Vranić, preminuo dva dana nakon intervencije. Pretpostavlja se da su uz ozračenost postojali i drugi zdravstveni faktori koji su uticali na ishod.
Diskrecija i politički kontekst
U to vrijeme, informacije o incidentu bile su ograničene. Zvanični mediji su šturo izvještavali, bez detalja o uzroku ili posljedici događaja. Iako je kasnije otkriveno da je jugoslovensko rukovodstvo razmatralo ideju razvoja sopstvenog nuklearnog programa, profesor Savić se tome protivio, što je prema dostupnim podacima dovelo do njegovog uklanjanja s funkcije.
Važno je istaći da je Jugoslavija, uprkos incidentu, nastavila s razvojem naučnih kapaciteta, a Institut Vinča ostao je ključna naučna ustanova sve do danas.
Naselje koje je nestalo
Neposredno pored instituta nalazilo se naselje za zaposlene sa svim potrebnim sadržajem: školom, pijacom i domom zdravlja. Nakon incidenta, naselje je evakuisano i zatvoreno, a ostalo je poznato kao jedno od napuštenih područja u okolini Beograda.
Značaj i naslijeđe
Ovaj događaj ostaje važna lekcija u istoriji nuklearne bezbjednosti na prostoru bivše Jugoslavije. Takođe, podsjeća na izazove u spoju nauke i politike, kao i na hrabrost i požrtvovanost stručnjaka koji su radili u složenim uslovima, često bez javnog priznanja.
